रवि सप्तमी व्रतको महिमा
रवि सप्तमी र आइतबारको व्रतकथा
आइतबार र सप्तमी तिथिको संयोग परेको दिनलाई
रवि सप्तमी भन्ने गरिन्छ ।
सूर्य साक्षात् सृष्टिकर्ता र विधाता हुन् ।
उनले केवल पृथ्वी, अन्तरिक्ष र द्युलोकलाई मात्र प्रकाशित तुल्याउने काम गर्दैनन्, अपितु चराचर जगतलाई नियन्त्रण गर्ने काम पनि उनैबाट हुन्छ ।
यिनी समस्त देवताहरूका प्रशासक एवं ग्रहका राजा हुन् ।
यिनले सम्पूर्ण जगतलाई उज्यालो बनाउँदै धारण गर्दछन् र सबैलाई कर्म गर्न प्रेरणा प्रदान गर्दछन् ।
त्यसैले सूर्य सबैका लागि वन्दनीय छन् । संसारका समस्त घटनाहरू भगवान् सूर्य नारायणकै लीला हो ।
भगवान् सूर्यले प्रातःकालमा आफ्नो सात्विक शक्ति सञ्चरण गर्दै समस्त चराचर जगतलाई सञ्जीवनी प्रदान गरी उत्साहित र प्रफुल्ल तुल्याउँदछन् ।
यिनीबाट प्रातःकालमा प्राप्त हुने सञ्जीवनी शक्तिका कारण संसार आफ्नो कर्मसृष्टि र सिर्जनाको लीलामा जुट्दछ ।
प्रातःकालका सूर्यलाई सृष्टिकर्ता ब्रह्माको प्रतीक मानिन्छ ।
मध्याह्न कालमा सूर्यले आफ्ना किरणमा भएका तीक्ष्ण र प्रचण्ड प्रकाशलाई चराचर जगतमा सञ्चरण गर्दै भगवान् आदित्यले मध्याह्नकालमा आफ्ना रश्मिहरूद्वारा महेश्वर रूपमा दैनिक सृष्टिका विकारहरूलाई शोषित गरेर जगतलाई हृष्टपुष्ट, स्वस्थ र नीरोगी बनाउँदछन् ।
जगत् कल्याणका लागि भगवान् सूर्यको यो दैनिक विकार शोषणको लीलालाई नै भगवान् भोलेशङ्कर नीलकण्ठको हलाहल पानको प्रतीकका रूपमा लिइन्छ ।
जसरी ईश्वरले बनाएको सृष्टिलाई ईश्वर आफैंले आवश्यकतानुसार आफैंमा विलय गर्नुहुन्छ, ठीक त्यसरी नै सन्ध्याको समयमा सम्पूर्ण सृष्टिलाई दिनभरि प्रकाश र आनन्द सञ्चरण गरेर सायंकालमा अस्ताचलमा गएर आफ्नो राजसी स्वरूप प्रदर्शन गर्दछन् र सारा जगतलाई विश्रामको सन्देश प्रवाह गर्दछन् । सन्ध्याकालका सूर्यलाई क्षीरसागरमा शयन गर्नुहुने भगवान् विष्णुको स्वरूपलाई स्मरण गर्ने गरिन्छ ।
त्यसैले सूर्यको विशेषता बताउँदै भनिएको छ
उदये ब्रह्मणो रूपं मध्याह्ने तु महेश्वरः ।
अस्तकाले स्वयं विष्णुस्त्रिमूर्तिश्च दिवाकरः ।।
सूर्यको उपासनाका क्रममा सूर्यका विविध रूपको ध्यान र पूजा गर्ने प्रचलन छ, जसमा धाता, अर्यमा, मित्र, वरुण, इन्द्र, विवस्वान्, पूषा, पर्जन्य, अंशुमान्, भग, त्वष्टा, विष्णु आदि सूर्यका बाह्रवटा स्वरूपको चर्चा गरिन्छ ।
रवि सप्तमी व्रतको महिमा
रवि सप्तमी भन्नाले आइतबारको दिन सप्तमी तिथि पर्दछ भने त्यस दिनलाई रवि सप्तमी भन्ने गरिन्छ ।
सूर्यलाई सप्तमी तिथिको स्वामी पनि मानिन्छ।
यस दिन भगवान सूर्यनारायणको पूजा, अर्चना र व्रत गर्ने गरिन्छ । सूर्यलाई हाम्रो संस्कारमा प्रत्यक्ष देवताको रुपमा मानिएको छ।
वेदमा "सूर्यSआत्माजगतस्तस्त्थुषश्च"
अर्थात् सूर्य जगतका समस्त प्राणीहरुको आत्मा हो भनेर वर्णन गरिएको पाइन्छ। सूर्यले हाम्रो शरीरमा आत्मा र चक्षु अर्थात् आखाँको पनि प्रतिनिधित्व गर्दछ।
व्यक्तिको जन्मकुण्डलीमा सूर्य कमजोर रहनाले आत्मबल कम हुने, आखाँको प्रकाश क्षीण आदि समस्या हुन सक्छ। सूर्य ग्रहको प्रशन्नताको लागि आइतबार व्रत बस्न सकिन्छ।
आइतबारको व्रतविधान
आइतबारको व्रत लिँदा सामान्यतया रविसप्तमीको दिनबाट वा शुक्ल पक्षको पहिलो आइतबारबाट सुरु गर्नु पर्दछ ।
व्रतका दिन सकेसम्म रातो कपडा पहिरनु आवश्यक छ ।
यो व्रत कम्तीमा एक वर्षसम्म लिन सकिन्छ ।
यदि कुनै कारणले एक वर्ष पूरा गर्न सकिएन भने कम्तीमा १२ वटा आइतबार चाँहि व्रत लिनै पर्दछ ।
व्रतालुले आइतबारका दिन घाम उदाउनुअघि नै ।
आफ्नो नित्यकर्म सिद्ध्याएर शुद्ध रातो कपडा लगाएर
'ॐ घृणि सूर्याय नमः'
यस बीज मन्त्रको जाप गर्नु पर्दछ । जाप गरिसकेपछि
सूर्यनारायणलाई शुद्ध ठाउँमा पूर्वतिर फर्किएर अर्घ्य दिनु पर्दछ।
अर्घ्य दिने मन्त्र यसप्रकार रहेको छ
एहि सूर्य सहस्रांशो तेजोराशे जगत्पते ।
अनुकम्पय मां भक्त्या गृहाणार्घ्यं दिवाकर ।।
नमः सहस्रकिरण ! सर्वव्याधिविनाशिने ।
गृहाणार्घ्यं मया दत्तं सन्ध्यया सहितो रवे ।।
अर्घ्य दिंदा तामाको कलशबाट खसेको जलको धाराको माझबाट सूर्यबिम्बको दर्शन गर्नुपर्दछ,
व्रतको प्रतापले शारीरिक र मानसिक आलस्यता हटाइ प्रशन्नता, आत्मबलको वृद्धि र विद्याआर्जन हुने जनविश्वास रहिआएको छ ।
हामीहरुले हप्ताका सात बारहरुको बारेमा जानेका छौं ।
ती हरेक बारहरूले सौर्यमण्डलका कुनै न कुनै ग्रहको प्रतिनिधित्व गर्छन् ।
आइतबारले रवि अर्थात् सूर्यलाई जनाउँछ ।
सोमबारले सोम, चन्द्रमा, बिहिबारले वृहस्पतिलाई जनाउँछन् भने एवं रितले मंगल, बुध, शुक्र र शनिले नाम अनुसारकै ग्रहलाई बोध गराउँछन् ।
प्रतिपदादेखि औंशी र पुर्णिामासम्मका तिथिहरुले बार र बारहरुले ग्रहअनुसारकै स्वामीको स्वरुप धारण गर्दछन् ।
तिथि र बारहरुको संयोगबाट नै सोमबारे औंसी,
रवि सप्तमी, मंगल चौथी र बुधाष्टमी जस्ता व्रतहरु पर्दछन् । जो अत्यन्त पुण्य फलदायी मानिन्छन् । जसको शास्त्रोक्त नियमानुसार व्रत, पुजन र उपासना गर्नु उपयुक्त मानिन्छ ।
सामान्यतयाः सूर्यलाई प्रशन्न बनाएर शुभफल प्राप्त गर्न आइतबार व्रत बस्ने गरिन्छ । आइतबारको व्रत प्रारम्भ रवि सप्तमी वा शुक्ल पक्षको पहिलो आइतबारबाट प्रारम्भ गर्नुपर्ने शास्त्रीय नियम छ ।
शास्त्रमा सूर्यलाई नमस्कार मात्रै गर्नुको पनि ठूलो महिमा वर्णित छ । अन्धकारलाई चिरेर आफ्नो प्रकाशद्वारा ब्रह्माण्डलाई दिव्यातिदिव्य ज्योति प्रदान गर्नु हुने सूर्यनारायण चराचर जगतको साक्षी हुनुहुन्छ । तसर्थ सूर्यलाई नमस्कार गर्दा हुने लाभबारे यसरी चर्चा गरिएको पाइन्छ ।
आदित्यस्य नमस्कारं ये कुर्वन्ति दिने दिने ।
जन्मान्तरसहस्त्रेषु दारिद्रयं नोपजायते ।।
अर्थात् जसले हरेक दिन सूर्य नमस्कार गर्दछ ।
उसले हजारौं जन्म जन्मान्तरसम्मको दरिद्रताबाट मुक्ति पाउँछ ।
सूर्यदेवको आराधनाका लागि अन्य महत्वपूर्ण संस्कृत मन्त्रहरू निम्नानुसार छन्। यी मन्त्रहरूको जपले व्यक्ति जीवनमा स्वास्थ्य, समृद्धि, र आध्यात्मिक उन्नति प्रदान गर्दछ।
सर्वसिद्धि मन्त्र:
ॐ सूर्याय नमः।
यो सूर्यदेवको साधारण र शक्तिशाली मन्त्र हो। दैनिक जपले मानसिक र शारीरिक शक्ति प्रदान गर्छ।
आरोग्य मन्त्र (स्वास्थ्य लाभका लागि):
ॐ आदित्याय शान्ताय सर्वरोग निवारिणे।
आयुरारोग्यमैश्वर्यं देहि मे जगतां पते।
दीर्घायु मन्त्र:
ॐ ह्रीं घृणिः सूर्य आदित्यः क्लीं।
यो मन्त्र दीर्घायु, बल, र ऊर्जा प्रदान गर्ने शक्तिशाली मन्त्र हो।
समृद्धिका लागि विशेष मन्त्र:
ॐ नमः भास्कराय सर्वलोकप्रदीपकाय।
सर्वदुष्टहराय च सर्वमङ्गलकारकाय नमः।
रवि सप्तमीका लागि विशेष स्तुति मन्त्र:
ॐ उद्यन्नद्वेषि सूर्यो रोचमानो गभस्तिभिः।
व्ययन्तमसस्परि ज्योतिषा भासयन्नृतम्।
सूर्यदेवका द्वादश नाम
ॐ मित्राय नमः।
ॐ रवये नमः।
ॐ सूर्याय नमः।
ॐ भानवे नमः।
ॐ खगाय नमः।
ॐ पुष्णे नमः।
ॐ हिरण्यगर्भाय नमः।
ॐ मरीचये नमः।
ॐ आदित्याय नमः।
ॐ सावित्रे नमः।
ॐ अर्काय नमः।
ॐ भास्कराय नमः।
सूर्य गायत्री मन्त्र
ॐ भास्कराय विद्महे महाद्युतिकराय धीमहि।
तन्नः सूर्यः प्रचोदयात्।
आदित्य हृदय स्तोत्र एक पवित्र स्तोत्र हो, जसलाई महर्षि वाल्मीकि द्वारा रचित रामायणको युद्धकाण्डमा उल्लेख गरिएको छ। यो स्तोत्र भगवान सूर्यदेवको स्तुति हो, जसले सबै दुःखहरू समाप्त गर्न, आत्मबल बढाउन, र विजय प्रदान गर्न मद्दत गर्छ। आदित्य हृदय स्तोत्रलाई भगवान श्रीरामले युद्धभूमिमा रावणलाई परास्त गर्न महर्षि अगस्त्यबाट सुनेका थिए।
आदित्य हृदय स्तोत्र
॥ आदित्य हृदय स्तोत्रम् ॥
ततो युद्धपरिश्रान्तं समरे चिन्तया स्थितम्।
रावणं चाग्रतो दृष्ट्वा युद्धाय समुपस्थितम् ॥१॥
दैवतैश्च समागम्य द्रष्टुमभ्यागतो रणम्।
उपगम्याब्रवीद्राममगस्त्यो भगवानृषिः ॥२॥
राम राम महाबाहो शृणु गुह्यं सनातनम्।
येन सर्वानरीन्वत्स समरे विजयिष्यसि ॥३॥
आदित्यहृदयं पुण्यं सर्वशत्रुविनाशनम्।
जयावहं जपेन्नित्यं अक्षय्यं परमं शिवम् ॥४॥
सर्वमङ्गलमाङ्गल्यं सर्वपापप्रणाशनम्।
चिन्ताशोकप्रशमनं आयुर्वर्धनमुत्तमम् ॥५॥
रश्मिमन्तं समुद्यन्तं देवासुरनमस्कृतम्।
पूजयस्व विवस्वन्तं भास्करं भुवनेश्वरम् ॥६॥
सर्वदेवात्मको ह्येष तेजस्वी रश्मिभावनः।
एष देवासुरगणान् लोकान् पाति गभस्तिभिः ॥७॥
एष ब्रह्मा च विष्णुश्च शिवः स्कन्दः प्रजापतिः।
महेन्द्रो धनदः कालो यमः सोमो ह्यपां पतिः ॥८॥
पितरो वसवः साध्या अश्विनौ मरुतो मनुः।
वायुर्वह्निः प्रजाः प्राण ऋतुकर्ता प्रभाकरः ॥९॥
आदित्यः सविता सूर्यः खगः पूषा गभस्तिमान्।
सुवर्णसदृशो भानुर्हिरण्यरेता दिवाकरः ॥१०॥
हरिदश्वः सहस्रार्चिः सप्तसप्तिर्मरीचिमान्।
तिमिरोन्मथनः शम्भुस्त्वष्टा मार्ताण्डकोऽंशुमान् ॥११॥
हिरण्यगर्भः शिशिरस्तपनो भास्करो रविः।
अग्निगर्भोऽदितेः पुत्रः शङ्खः शिशिरनाशनः ॥१२॥
व्योमनाथस्तमोभेदी ऋग्यजुःसामपारगः।
घनवृष्टिरपां मित्रो विन्ध्यवीथीप्लवङ्गमः ॥१३॥
आतपी मण्डली मृत्युः पिङ्गलः सर्वतापनः।
कविर्विश्वो महातेजाः रक्तः सर्वभवोद्भवः ॥१४॥
नक्षत्रग्रहताराणामधिपो विश्वभावनः।
तेजसामपि तेजस्वी द्वादशात्मन् नमोऽस्तु ते ॥१५॥
नमः पूर्वाय गिरये पश्चिमायाद्रये नमः।
ज्योतिर्गणानां पतये दिनाधिपतये नमः ॥१६॥
जयाय जयभद्राय हर्यश्वाय नमो नमः।
नमो नमः सहस्रांशो आदित्याय नमो नमः ॥१७॥
नमः उग्राय वीराय सारङ्गाय नमो नमः।
नमः पद्मप्रबोधाय मार्तण्डाय नमो नमः ॥१८॥
ब्रह्मेशानाच्युतेशाय सूर्यायादित्यवर्चसे।
भास्वते सर्वभक्षाय रौद्राय वपुषे नमः ॥१९॥
तमोघ्नाय हिमघ्नाय शत्रुघ्नायामितात्मने।
कृतघ्नघ्नाय देवाय ज्योतिषां पतये नमः ॥२०॥
तप्तचामीकराभाय हरये विश्वकर्मणे।
नमस्तमोऽभिनिघ्नाय रुचये लोकसाक्षिणे ॥२१॥
नाशयत्येष वै भूतं तदेव सृजति प्रभुः।
पायत्येष तपत्येष वर्षत्येष गभस्तिभिः ॥२२॥
एष सुप्तेषु जागर्ति भूतेषु परिनिष्ठितः।
एष चैवाग्निहोत्रं च फलं चैवाग्निहोत्रिणाम् ॥२३॥
वेदाश्च क्रतवश्चैव क्रतूनां फलमेव च।
यानि कृत्यानि लोकेषु सर्व एष रविः प्रभुः ॥२४॥
एष ब्रह्मा च विष्णुश्च शिवः स्कन्दः प्रजापतिः।
महेन्द्रो धनदः कालो यमः सोमो ह्यपां पतिः ॥२५॥
पितरो वसवः साध्या अश्विनौ मरुतो मनुः।
वायुर्वह्निः प्रजाः प्राण ऋतुकर्ता प्रभाकरः ॥२६॥
आदित्यः सविता सूर्यः खगः पूषा गभस्तिमान्।
सुवर्णसदृशो भानुर्हिरण्यरेता दिवाकरः ॥२७॥
---
ब्रह्माण्ड स्तुति मन्त्र (सूर्य महिमा):
सप्ताश्वरथमारूढं प्रचण्डं कश्यपात्मजम्।
श्वेतपद्मधरं देवं तं सूर्यं प्रणमाम्यहम्।
ऊर्जा र बलका लागि मन्त्र:
ॐ ह्रां ह्रीं ह्रौं सः सूर्याय नमः।
ॐ श्रीं सर्वात्मने सूर्याय नमः।
शुभ फल प्राप्तिका लागि मन्त्र:
ॐ अर्घ्यम् समर्पयामि श्रीसूर्याय नमः।
तमोऽरिं सर्वपापघ्नं प्रणतोऽस्मि दिवाकरम्।
विशेष प्रार्थना मन्त्र:
सप्ताश्वरथमारूढं प्रचण्डं कश्यपात्मजम्।
श्वेतपद्मधरं देवं तं सूर्यं प्रणमाम्यहम्।
प्रत्येक मन्त्रको जप सूर्योदयको समयमा शुद्ध भएर गर्नु विशेष लाभकारी हुन्छ।
मन्त्रको जप गर्दा ध्यान सूर्यदेवको तेजस्वी स्वरूपमा केन्द्रित गर्नुपर्छ।
जप १०८ पटक गर्न सके अझ राम्रो मानिन्छ।
यी मन्त्रहरूले भक्तजनलाई सूर्यदेवको असीम कृपा, शान्ति, र सन्तुष्टि प्राप्त गर्न सहयोग गर्छन्।
हिन्दु धर्म अनुसार सूर्य भगवानको पुजा आराधना गर्ने विशेष दिनलाई रविबार भनिन्छ । सूर्यलाई सप्तमी तिथिको स्वामी मानिन्छ । आइतबार सप्तमी तिथि पर्न गएमा त्यस दिनलाई सूर्यनारायणको व्रत गर्ने उत्तम दिन मानिन्छ । जुन दिन भगवान सूर्यनारायणको पूजा, अर्चना र व्रत सम्पादन गर्ने गरिन्छ । सूर्यलाई हाम्रो संस्कारमा प्रत्यक्ष देवताको रुपमा मानिएको छ ।
व्रतहरुमा दुर्लभ मानिने रवि सप्तमी व्रत
वर्षमा जम्मा दुई-चार वटा पर्नेगर्दछन् ।
मानवले देखेको हालसम्मको सबैभन्दा विशाल, चम्किलो र प्रभावशाली ग्रह नै सूर्य हो । सूर्यको प्रभाव पृथ्वीमा र यहाँका हरेक जीवमा अनेक रूपमा पर्छ ।
यसर्थ सूर्यको अर्चना धार्मिक र वैज्ञानिक दुवै दृष्टिले सार्थक छ ।
नवग्रह मा पनि सूर्य लाई राजाको रूपमा लिईन्छ
वेदमा सूर्यलाई भूमण्डलका सम्पूर्ण प्राणीहरुको आत्माका रुपमा मानिएको पाइन्छ । सूर्यले हाम्रो शरीरका आत्मा र चक्षु अर्थात् हृदय र आखाँको प्रतिनिधित्व गर्दछन् ।
ज्योतिष शास्त्र अनुसार जातकको जन्मकुण्डलीमा सूर्य कमजोर भए आत्मबल कमजोर हुने, आँखाको प्रकाश क्षीण भएर समस्या उत्पन्न हुन सक्छ । तसर्थ सूर्य ग्रहजन्य दोष एवं ग्रह पीडा निवारण गरि शुभ फल प्राप्त गर्न आइतबारिय व्रत गर्नु आवश्यक हुन्छ । यस व्रतको प्रतापले सूर्यनारायणको शुभ आशिर्वाद श्वरुप शारीरिक र मानसिक आलस्यता हटाइ प्रशन्नता, आत्मबलको वृद्धि र विद्याआर्जन हुने जनविश्वास रहिआएको छ ।
सूर्य आफैँमा एक निरपेक्ष शक्ति अनि सापेक्ष प्रभाव हुन् ।
सूर्य नै देवता हुन् अनि सूर्य नै धर्म । संसारका हरेक धर्म र पहिचानका मानिसहरू कुनै न कुनै रूपमा सूर्यप्रति अनुग्रही रहेकै हुन्छन् । किनकी सूर्य बिना प्राणी जगतको अस्तित्व नरहने निश्चित छ । सूर्यबाट हाइड्रोजनको प्रताप र शक्ति कायम रहुञ्जेलसम्म नै पृथ्वीको अस्तित्व र यहाँका जीवात्माहरूको प्राण सम्भव छ । यदि सूर्यको शक्ति कमजोर भए यी सबैको जीवन कमजोर बन्छ । अन्ततः पृथ्वी नै ध्वस्त हुन्छ । त्यसैले सूर्य देव हामी सबैका पुज्य हुनुहुन्छ । अन्धकार हारक सूर्य देवतालाई सम्झना गर्ने अनेक दिनहरूमध्ये रवि सप्तमी पनि एक हो, जहाँ तिथि र बारको यस अनुपम संयोगलाई धार्मिक, आध्यात्मिक र पौराणिक रूपमा सूर्य पुराणमा विस्तृत चर्चा गरिएको छ ।
व्रत विधान
रवि सप्तमी व्रतका दिन शुद्धताको नियमलाई पूर्ण पालन गरि रक्त वस्त्र पहिरनु आवश्यक हुन्छ । यो व्रत कम्तीमा एक वर्षदेखि १२ वर्षसम्म लिन सकिन्छ । यदि कुनै कारणले वर्ष दिनको व्रत पूरा गर्न असमर्थ भए कम्तीमा १२ वटा आइतबारको व्रत अनिवार्य गर्नै पर्दछ ।
यस दिन व्रतालुहरु सूर्योदय हुनु पूर्व नै उठेर सूर्यको स्वागतार्थ प्रतीक्षा गर्नुपर्ने शास्त्रीय नियम छ । तत् पश्चात् आफ्नो नित्यकर्म सकेर शुद्ध आसनमा बसि गायत्री मन्त्रसहित ‘ॐ घृणि सूर्याय नमः’ वा ॐ भूः भुर्वः स्वः जगतसाक्षिणे श्रीसूर्यनारायणाय नमः ।। यी मन्त्रको जाप गर्नु पर्दछ ।
पूजा सामग्री तयार गरी कर्मपात्रोसहित अर्घ्य स्थापना गर्नु पर्दछ । पूर्व फर्किएर सूर्यनारायणका लागि तुलसीको मठ वा शुद्ध स्थानमा
‘एहि सूर्य सहस्रांशो तेजोराशे जगत्पते ।
अनुकम्पय मां भक्त्या गृहाणार्घ्यं दिवाकर ।।’
मन्त्र उच्चारण गर्दै अर्घ्य दिनुपर्छ । सूर्यनारायणलाई अर्घ्य चढाउँदा अर्घ्यको धाराको माझबाट सूर्यबिम्बको दर्शन गर्नु उपयुक्त मानिन्छ । त्यसपछि प्रदक्षिणा गरेर आसनमा बसि रातो तिलक लगाउनु पर्दछ । हिन्दु वैदिक परम्परामा आधारित शुभाशुभ कर्महरुमा देह शुद्धीलाई विशेष ख्याल गरिन्छ । हाम्रा दैनन्दिन क्रियाकलापमा जानअन्जान हुने दोष परिहारका लागि गोदान कर्म अपरिहार्य भएकाले गौ दानद्वारा शरीर शुद्धताको भावमा समर्पित भएपछि षोडशोपचारले दिप, कलश र गणेशको आवाहन पुजन गरिन्छ । शान्ति कलशको मुखमा गणपत्यादि पनञ्चायन र नवग्रह देवतासहित रक्षाबन्धन पूजा गरेपछि पूर्वाङ्ग कर्म समाप्त हुन्छ ।
प्रधान देवता स्वरुप भगवान् श्रीसूर्य नारायणको पूजा एवं उपासनाका लागि तामाको थालीमा रातो चन्दनले अष्टदल लेख्नु पर्दछ । वैदिक विधिद्वारा कलश संस्कारसहित सूर्यनारायणको सुवर्णमय प्रतिमालाई प्रतिष्ठार्थ थालीमा राखी पञ्चामृतस्नान गराए पश्चात षोडशोपचारले पुजा गर्ने, बाह्रकलाले युक्त भगवान् सूर्यको पूजा एवं उपासनाका लागि बाह्रै प्रकारका पुष्प गुच्छासहित सूर्यका द्वादश नामहरु धता, अर्यमा, मित्र, वरुण, ईन्द्र, विवश्वान्त, पुखा, पर्जन्य, अंशवान, भग, त्वष्टा, विष्णु आदि उच्चारण गर्दै भगवानको पुजाआराधना गर्ने गरिन्छ । भने, सर्वाङ्ग सूर्यनारायण भगवानका विभिन्न अङ्गहरूको पूजालाई पनि समसाथमा जोड्नु आवश्यक हुन्छ । जसमा मित्राय नमः, रवये नमः, सूर्याय नमः, खगाय नमः, पूष्णे नमः, हिरण्यगर्भाय नमः, मरीचये नमः, आदित्याय नमः, सवित्रे नमः, अर्काय नमः, भास्कराय नमः, अर्यम्णे नमः, प्रभाकराय नमः, अहस्कराय नमः, प्रघ्नाय नमः, जगदेकचषुक्षे नमः, सवित्रे नमः, त्रिगुणात्मधारिणे नमः, विरिञ्चिनारायणशङ्करात्मने नमः, तिमिरनाशिने नमः जस्ता नामहरु पुकार्दै भगवानका पाउदेखि शिरसम्म विभिन्न अङ्गहरुको पुजा गर्नु पर्छ । सूर्य भगवानलाई प्रातःकालमा सत्व गुणले युक्त ब्रह्म, मध्यान्हमा तमो गुणले युक्त देवादिदेव महादेव अनि सन्ध्याकालमा राजो गुणी विष्णु स्वरूप मानिन्छ ।
उदय ब्रह्मणोरूपं मध्यान्हेतु महेश्वरः ।
अस्तकाले स्वयं विष्णु त्रिमूर्तिश्च दिवाकरः ।।
यस्ता ब्रम्हा, विष्णु, महेश्वर स्वरुप सूर्यनारायण भगवानलाई धूप–दीप, नैवेद्य, फल, ताम्बूलम्, यज्ञोपवित, वस्त्र अर्पण गरि आरती, पुष्पाञ्जलि, पूर्णपात्रो, दक्षिणासंकल्प गरी
नमः सहस्रकिरण ! सर्वव्याधिविनाशन !!
गृहाणार्घ्यम् मया दत्तं संज्ञया सहितो रवे ।।
अन्तमा टीका–प्रसाद लगाएर सूर्यनारायणको भजनकीर्तनका साथ रात्रीमा जाग्राम बस्नु कठोर व्रत उपासना हो
आइतबारको व्रतविधान
आइतबारको व्रत लिँदा सामान्यतया रविसप्तमीको दिनबाट वा शुक्ल पक्षको पहिलो आइतबारबाट सुरु गर्नु पर्दछ । व्रतका दिन सकेसम्म रातो कपडा पहिरनु आवश्यक छ । यो व्रत कम्तीमा एक वर्षसम्म लिन सकिन्छ । यदि कुनै कारणले एक वर्ष पूरा गर्न सकिएन भने कम्तीमा १२ वटा आइतबार चाँहि व्रत लिनै पर्दछ ।
व्रतालुले आइतबारका दिन घाम उदाउनुअघि नै ब्युँझनु पर्दछ । आफ्नो नित्यकर्म सिद्ध्याएर शुद्ध रातो कपडा लगाएर
'ॐ घृणि सूर्याय नमः' यस बीज मन्त्रको कम्तीमा ५ माला जाप गर्नु पर्दछ । एकै पटक जाप पूरा गर्न नसकिएममा व्रतको अवधिभरिमा भए पनि पाँच माला जाप पुर्याएको राम्रो हुन्छ । जाप गरिसकेपछि तामाको कलशमा चोखो जल भर्नु पर्दछ र त्यसमा मह वा चिनी, अबीर, रातो फूल, राता अक्षता, रातो चन्दन, दुबो र सर्स्युँ राख्नु पर्दछ ।
पूर्व फर्किएर भगवान् सूर्य नारायणलाई निम्न मन्त्र पढ्दै अर्घ्य दिनुपर्दछ ।
एहि सूर्य सहस्रांशो तेजोराशे जगत्पते ।
अनुकम्पय मां भक्त्या गृहाणार्घ्यं दिवाकर ।।
नमः सहस्रकिरण ! सर्वव्याधिविनाशिने ।
गृहाणार्घ्यं मया दत्तं सन्ध्यया सहितो रवे ।।
अर्घ्य दिंदा जलको धाराको माझबाट सूर्यबिम्बको दर्शन गर्नुपर्दछ, प्रदक्षिणा गरेर रातो चन्दनको तिलक लगाउनु पर्दछ, यति गरिसकेपछि त्यस दिन दिनभरि उपवास गर्नु पर्दछ ।
सकेसम्म भोजनादि गर्नु हुँदैन । नसक्नेले फलाहार गर्नुपर्छ र फलाहार गर्दा पनि चित्त नबुझेमा गहुँका रोटी वा पुरी खान सकिन्छ । यसरी दिनभर व्रत लिएर बेलुका अग्निहोत्रादि नित्यकर्म गरेर नुन र नुनिलो चिजबाहेक अन्य सात्विक भोजन ग्रहण गर्दा हुन्छ ।
व्रतको समाप्ति अर्थात् अन्तिम आइतवारका दिन हवनपछि ब्राह्मण दम्पतीलाई भोजन गराई यथाशक्ति राता चिजबिज, रातै कपडा एवं दक्षिणासहित प्रसन्न तुल्याई आशिर्वाद ग्रहण गर्नु पर्दछ।
किन लिने आइतबारको व्रत ?
आयु एवं सौभाग्य वृद्धि, सबै किसिमका कामनासिद्धिका लागि तथा नेत्र रोग, कुष्ठ रोग, एवं चर्म रोग निवारणका निम्ति आइतबारको व्रत लिने गरिन्छ ।
विधिपूर्वक प्रत्येक आइतबारका दिन सूर्यको उपासना गर्दा दैविक, दैहिक र भौतिक तीनै किसिमका कष्टबाट छुटकारा पाइन्छ । यसरी सूर्योपासना गर्ने उपासकको सूर्यको प्रकाश जसरी नै बुद्धि प्रखर र तीव्र हुन्छ ।
त्यसबाहेक ज्योतिषीय अवधारणा बमोजिम जन्मकुण्डलीमा चौथो, आठौँ र बाह्रौं घरमा सूर्य रहेको अवस्थामा वा सूर्यका साथमा राहु वा केतुको युति भई ग्रहण योग अथवा पितृ दोषको सिर्जना भएमा वा जन्मकालमा औंसी, कृष्णपक्षको चतुर्दशी र शुक्लपक्षको प्रतिपदा तिथि भएमा सिर्जना हुने सूर्यको दुष्प्रभावबाट जोगिन आइतबारको व्रत लिने विधान छ।
आइतबारको व्रतकथा
कुनै गाउँमा एउटी बुढी आमै बसोबास गर्ने गर्दथिन् । तिनको नियम थियो, प्रत्येक आइतवारका दिन बिहानै स्नानादि गरी गोबरले घर लिपेर भोजन तैयार गरी भगवान् सूर्यनारायणलाई भोग लगाएरमात्र भोजनादि ग्रहण गर्ने । यस नियमको पालना गरी अनुष्ठान गरेकाले उनको घरपरिवारमा सुखसन्तोष थियो र अनेक किसिमका धनधान्य र सुखसुविधाले भरिपूर्ण थियो, उनको परिवार । भगवान् श्रीहरिको कृपाले घरमा कुनै किसिमको विघ्न वा दुःख थिएन । ती बृद्धाको घरमा गाई थिएन, त्यसैले व्रतपालना गर्न उनी छिमेकबाट गोबर ल्याउने गर्दथिन् । यो क्रम चलिरहेको थियो, केही दिन बितेपछि उनले गोबर ल्याउने घरकी छिमेकी महिलाले विचार गरिन् - यी बृद्धा सधैं मेरो घरबाट गोबर लिएर जान्छिन् र धर्मकर्म गर्छिन्, उनको घरमा सुखैसुख र आनन्द छ, त्यसैले अब म गोबर लान दिन्न, बरु आफ्नो गाईलाई घरभित्र बाँध्न थाल्छु ।
छिमेकीले गाईलाई गोठभित्र बाँधेर थुनेपछि एकाबिहानै आमैले गोबर लान पाइनन् । छिमेकी नउठुन्जेल एक पटक त पर्खिएर गोबर ल्याउने विचार पनि गरिन् । तर ईर्ष्यालु छिमेकीले कुनै हालतमा गोबर नदिने भनेपछि उनले एउटा आइतबारका दिन घर लिप्न पाइनन् । उनको सूर्योपासनाको क्रम भङ्ग भयो । उनले त्यस दिन न त भोजन नै बनाइन्, न भगवानलाई अर्पण नै गरिन् । नियमिततामा विघ्न आएकाले उनले आँफूले पनि केही खाइनन् । बरु उनले निराहार व्रत लिने प्रण गरिन् । रात पर्यो उनी भोकै सुतिन् । रातको समयमा सपनामा उनले भगवान् सूर्यनारायणको दर्शन पाइन् । सूर्यले उनलाई भोजन नबनाएको र भोग नलगाएको कारण सोध्नुभयो । बृद्धाले गोबरको अभावमा नित्यकर्म सम्पादन हुन नसकेको र व्रतमा विघ्न सिर्जना भएकाले आफूले त्यसो गरेको विवरण बिन्ती बिसाइन् । आफूमा अगाध श्रद्धा र भक्तिभाव राख्ने ती सरल स्वभावकी बृद्धाको अवस्था बुझेर सूर्यनारायणले आज्ञा गर्नुभयो - 'हे माता ! म तपाईंको भक्तिभावबाट अत्यन्त प्रसन्न भएको छु, अब म तपाईंलाई एउटा यस्तो गाई दिन्छु, जसले तपाईंका समस्त इच्छाहरू पूर्ण गर्नेछ । तपाईं जसरी नै प्रत्येक आइतबारका दिन व्रत सम्पादन गर्ने प्रत्येक नरनारीसँग म अत्यन्त प्रसन्न हुने गर्दछु । मेरा भक्तहरूको स्वास्थ्य रक्षा गर्नु मेरो पहिलो कर्तव्य हो, त्यसबाहेक निर्धनलाई धन र बाँझी स्त्रीहरूलाई पुत्र प्रदान गरेर दुःख नष्ट गर्दछु । मेरा भक्तजनहरूले जीवनकालभरि धनधान्य र सुखसम्मृद्धिका साथमा जीवन बिताएर अन्त्यकालमा मोक्ष प्राप्त गर्दछन् ।' स्वप्नमा यसरी वरदान दिएर भगवान अन्तर्धान हुनुभयो । बृद्धा ब्युँझिइन्, सपनामा सूर्यले दिएको वरदान साँच्चिकै साकार भयो, उनका आँखा खुल्दा आँगनमा एउटा अति सुन्दर गाई र बाछो उभिइरहेको दृश्य देखियो । त्यसरी आफ्नै आँगनमा गाई र बाछो देखेर अति प्रसन्न भएकी आमैले तिनलाई घरबाहिर बाँधि दिईन र घाँसपात गरिदिइन् । दिउँसो उनकी छिमेकी स्त्रीले ती आमैका घरमा पनि गाई र बाछो ल्याइएको थाहा पाइन्, उनको डाहा र रिसको पारो अझ चुलियो । उनी ईर्ष्यालु भई गाई र बाछो हेर्दै थिइन्, त्यसै बखतमा गाईले गोब्र्यायो, त्यस गाईले त सुनको गोबर पो गोब्र्याउँदो रहेछ । यो दृश्य देख्दा त उनको मनमा अझ खपिनसक्नु भयो । यसो वरपर हेरिन्, कसैले देखेको छैन भन्ने चाल पाएर उनले तुरुन्त त्यो सुनको गोबरको थाप्रो टिपेर आफ्नो गाईको गोबरसँग साटिदिइन् । अब ती छिमेकीको काम कतिबेला त्यस गाईले गोब्र्याउँछ, रुङ्ने र साट्ने हुनथाल्यो । ती सोझी बृद्धालाई छिमेकी स्त्रीको कुटिलता र चलाखीको अत्तोपत्तो थिएन ।
छिमेकी स्त्रीको यो नयाँ दैनिकीलाई जगत्साक्षी भगवान् सूर्यनारायणले पनि नियालिरहनु भएको थियो । लामो समयसम्म ती चलाख छिमेकीका कपटपूर्ण कर्मद्वारा बृद्धा ठगिएको ठगियै भइन् । अनि जगदीश्वर सूर्यले एक दिन सन्ध्याकालमा आफ्नो मायाद्वारा ठूलो हुरीबतासको सिर्जना गर्नुभयो । आमैले आँधीबेरीले गाई र बाछोलाई नोक्सान पो गर्ने हो कि भन्ने भयले ती बृद्धाले ती वस्तुभाउ घरभित्र लगेर बाँधिन् । अर्को दिन प्रातःकालमा बल्ल ती बृद्धाले गाईले सुनको गोबर गोब्र्याएको दृश्य देखिन्, उनको आश्चर्यको सीमा रहेन । त्यसपछिमात्र ती आमैले हरेक दिन गाईबाछालाई घरभित्र नै बाँध्न थालिन् । बृद्धाले गाई र बाछा भित्र बाँध्न थालेपछि छिमेकी स्त्रीको आयस्रोत घट्ने भयो । उनी ईर्ष्या र डाहले अझ पिरोलिन थालिन् । दुई चार दिन प्रतीक्षा गरिन्, आमैले त्यसपछि कहिल्यै पनि घरबाहिर गाई र बाछालाई छाडिनन् । केही उपाय नदेखेर तिनले बुढीआमैलाई दुःख दिने उद्देश्यले राजाका सभामा गएर उजुर गरिन् - 'महाराज ! मेरो छिमेकमा एउटी बृद्धासँग यस्तो गाई छ, जुन गाई हजुरहरू जस्ता राजाहरूसँग मात्र हुनुपर्ने हो, किनकि त्यस गाईले प्रत्येक दिन एक थाप्रो सुनको गोबर गोब्र्याउने गर्छ । त्यसैले हे महाराज ! हजुरले नै त्यो गाईलाई अधिग्रहण गरी दरबारमा ल्याएर राख्नु उचित हुन्छ । त्यस गाईले गोब्र्याउने सुनको थाप्रोले देशको विकास र प्रजाको संरक्षणमा टेवा पुग्छ । आखिर त्यस बृद्धालाई त्यत्रो सम्पत्तिको के काम छ र ?' राजाले स्त्रीका उजुरमाथि विचार गर्दा उनलाई ती कुरा जायज लाग्यो । उनले तुरुन्त आफ्ना सिपाहीलाई आदेश दिए - 'जाओ, त्यो गाई र बाछो लिई आओ ।'
त्यस दिन पनि आइतबार नै परेको थियो । आमै आफ्नो प्रातःकालको नित्यकृत्य सिद्ध्याएर भोजन गर्न लागेकी थिईन्, त्यत्तिकैमा राजाका सिपाहीहरूले उनका गाई र बाछा खोलेर लगे । आमैले रोक्ने प्रयास गरिन्, अनुनय, विनय र अनेक तरहले विलाप गरिन्, रोइन्, कराइन्, तर उनको जोड चलेन । त्यस दिन बृद्धाले गाईको वियोगका कारण भोजन गर्न पनि सकिनन् र रातपरेपछि पनि सुँक्क् सुँक्क गर्दै ईश्वरसँग आर्तपुकारा गरिरहिन् । उक्त गाई र बाछा पुनः प्राप्त होस्, बरु राजालाई आवश्यक छ भने आफूसँग भएको सबै धनसम्पत्ति र गाईले दिनैपिच्छे गोब्र्याउने सुनको थाप्रो सबै उनले लगेहुन्थ्यो भन्ने कामनाले आमैले भगवान् सूर्यनारायणसित प्रार्थना गरिरहिन् । राजा सिपाहीले गाई ल्याएको समाचार सुनेर असाध्यै प्रसन्न भए, बिहान छिट्टै उठेर गाईले गोब्र्याएको सुन हेर्ने रहर थियो उनमा । तर भोलिपल्ट राजाले सोचेजस्तो भएन । उनी उठ्दा त सारा महल गोबरैगोबरले भरिएको देखियो । यस्तो दृश्य देखेर राजा अत्तालिए, सिपाहीलाई तुरुन्त सरसफाइ गर्ने आदेश दिए । जति सफा गरे पनि फेरि जताजतै गोबरैगोबर देखिन्थ्यो । दिनभरि राजाको चिन्ताको विषय बन्यो, उक्त गाई र महलभरि छरिएको गोबर । रात्रीकालमा अब के उपाय होला भनी राजा घोरिंदाघोरिंदै निदाए । राजा पनि धार्मिक स्वभावका थिए, उनलालाई सपनामा दर्शन दिएर सूर्यनारायणले आज्ञा गर्नुभयो - 'हे राजन् ! ती गाई र बाछा जहाँबाट ल्याएको हो, त्यही पुर्याइदिनुहोस्, तपाईंको कल्याण हुनेछ । मैले बृद्धाले निष्ठा र श्रद्धासाथ लिएको आइतबारको व्रतको प्रभावबाट प्रसन्न भएर उनलाई उक्त गाई र बाछो प्रदान गरेको थिए ।
भोलिपल्ट ब्युँझनासाथ राजाले गाई र बाछा बृद्धाका घरमा पुर्याउन आदेश दिए, साथै ती बृद्धा भक्तलाई ससम्मान पालकीमा राखी तथा छिमेकी कुटिल स्त्रीलाई पाता कसेर घिसार्दै लिई आउन उर्दी पनि गरे । राजाले यसरी आदेश गर्नासाथ राजाको महलबाट फोहोर स्वतः हट्यो । त्यस दिनपछि राजाले नगरवासीहरूलाई उर्दी जारी गरे - 'समग्र राज्य र आआफ्नो सुखसम्मृद्धिका निमित्त तथा समस्त मनोकामना पूर्तिका निम्ति आइतबार (रविवार) का दिन व्रत लिनुपर्छ ।' राजाज्ञापछि त्यस राज्यका सबै नरनारीले त्यसपछि आएको रविसप्तमीको शुभमुहूर्तदेखि प्रारम्भ गरी विधिवत् आइतबारको व्रत लिनथाले । व्रत गर्नाले नगरका नागरिकहरू सुखी जीवन व्यतीत गर्न थाले । त्यस राज्यभित्र कुनै पनि रोगव्याधि तथा प्रकृतिको प्रकोप हुन छाड्यो । सारा जनता सुखपूर्वक भगवानको भजनकीर्तनमा समय बिताउन थाले । अन्त्यकालमा राजालगायत समस्त देशवासीले क्रमशः मोक्ष प्राप्त गर्दा भए ।
इति-इत्यादि
